Listopad wśród jezior Chełmży i okolic oznacza mgłę. We mgle oglądaliśmy konkatedrę z grobowcem świętej i kościół świętego Mikołaja.

Mgła wisiała nad jeziorami i świeżo zaoranymi polami.

We mgle tonęło jezioro Głuchowskie, po którym, według legendy, chodziła Juta ze swojej pustelni
w Bielczynach do Chełmży.

We mgle pięknie wyglądał park  otaczający głuchowski pałac hrabiego Albrechta von Alvensleben
z Ostromecka.

We mgle zagubił się pociąg, którym mieliśmy wracać
z Głuchowa. Zignorował rozkład jazdy i po prostu nie przyjechał. W ciemnościach listopadowego wieczoru dotarliśmy do przystanku autobusowego. Autobus przyjechał mimo mgły!

Wycieczka po trasie Chełmża - Bielczyny - Głuchowo - Windak prowadzona przez Andrzeja Hermanna odbyła się 22.11.2014 r.

Zdjęcia zawdzięczamy Ani Szczerbiak.

O odwiedzanych miejscach i ich dziejach
przeczytaj poniżej w szczegółowym opracowaniu autorstwa Andrzeja Hermanna, który jest również autorem wszystkich zdjęć z galerii.

[Pokaz zdjęć]

12►

Chełmża – miasto lokowane w 1251 przez bpa Heidenryka na prawie magdeburskim na bazie starszej osady Łoza z chwilą przeniesienia biskupiej siedziby z Chełmna i rozpoczęcia budowy katedry p.w. Świętej Trójcy.

 Bazylika konkatedralna p.w. Świętej Trójcy w Chełmży to w latach 1251 – 1824 katedra diecezji  chełmińskiej, następnie była aż do dziś kościołem farnym i parafialnym dla parafii p.w. św. Mikołaja. Jan XXIII w 1960 podniósł kościół do godności kolegiaty, od 1982 przysługuje jej tytuł bazyliki mniejszej za sprawą Jana Pawła II, a od 1994 jest konkatedrą w diecezji toruńskiej.

Historia

Stoi na wzniesieniu na północnym brzegu jez. Chełmżyńskiego, wznoszona była etapami od 1251 do II ćw. XIV w. i w czasie budowy była niszczona najazdami Prusów (1267 i 1286), a w 1422 przez w wojska Władysława Jagiełły, w czasie którego spłonęła. W ramach odbudowy po tym pożarze powstały wtedy nowe gotyckie sklepienia. W końcu XVII w. podwyższono (1692) i zwieńczono barokowym hełmem północną wieżę fasady. Południowa wieża fasady zachodniej od średniowiecza pozostała nie ukończona. W ciągu wieków świątynię odwiedziło wielu polskich królów: Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt August, Zygmunt III Waza wraz z synem Władysławem oraz Jan III Sobieski. W 1824 po zmianie granic diecezji chełmińskiej siedzibę biskupa i kapituły przeniesiono do Pelplina. W XIX i XX w. rozebrano przylegające do kościoła krużganki i zabudowania kapituły chełmińskiej. W 1906 zasłonięto pierwotny gotycki portal zachodni neogotycką kruchtą z dwoma mniejszymi wejściami, ozdobionymi neogotyckimi tympanonami ze scenami Ukrzyżowania i Zmartwychwstania Chrystusa. W 1950 od uderzenia pioruna w północna wierzę wybuchł pożar, który zniszczył dachy i część sklepień nawy głównej, hełm wieży oraz belkę tęczową. Z filarów międzynawowych, ścian i sklepień wszystkich naw zniknęły średniowieczne malowidła. Ocalała i odnowiona została tylko postać Chrystusa przy słupie na pierwszym lewym filarze licząc od wejścia głównego. Odbudowa trwająca do 1971 przywróciła świątyni dawny wygląd.

Architektura

Konkatedra jest świątynią gotycką, trójnawową, halową, z nieznacznie zasygnalizowanym transeptem. W jej wyglądzie połączono elementy typowej architektury katedralnej, tj. transept, dwuwieżową fasadę i wieżyczki przy transepcie, z formami typowymi dla architektury zakonów żebraczych (franciszkanów i dominikanów), do których należy prostokątne prezbiterium bez obejścia. Świątynia wyróżnia się czterema wieżami (dwie w fasadzie zachodniej na przedłużeniu bocznych naw oraz dwie wschodnie, które przylegają do transeptu) co świadczy o wyraźnych powiazaniach jej budowniczych z romańskimi projektami nadreńskich katedr. Wieża pd. fasady zachodniej nigdy nie została ukończona. Wieża pn. w 1692 została za rządów bpa Kazimierza Opalińskiego nadbudowana o człon na planie ośmiokąta i dodatkowo zwieńczona barokowym hełmem z dwiema latarniami. Koszty  nadbudowy poniosła Rada Miasta Torunia w formie kary nałożonej przez bpa po tumulcie w 1688. W latach 1749 – 1756 w oparciu o gotyckie mury przy pd. ścianie prezbiterium powstała piętrowa przybudówka, w której na parterze mieści się składzik i zakrystia, a na piętrze dwa pomieszczenia dawnego kapitularza. Pod zakrystią znajduje się dawna krypta z kolebkowym sklepieniem. W końcu XIX w. gdy dawna katedra pełniła tylko rolę kościoła parafialnego, zburzono krużganek i budynek kapituły przylegający do nawy pd. oraz zamurowano gotycki portal, łączący je z kościołem. Wkrótce potem  (1906) została zbudowana neogotycka kruchta zachodnia z dwoma tympanonami ze scenami Ukrzyżowania oraz Zmartwychwstania Chrystusa.

Wnętrza

Sztukę gotycką reprezentują:

1. Fragmenty pociętej płyty nagrobnej wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Siegfrieda von Feuchtwangena (†1311), które tworzą dwa kamienne stopnie przed kaplicą bł. Juty (część pd. transeptu).
2. Grupa Ukrzyżowania (Matka Boska, Chrystus na krzyżu i św. Jan Ewangelista) z XV w. przy ścianie pn. nawy.
3. Rzeźby z łuku tęczowego: Chrystus na krzyżu, Matka Boża Bolesna, św. Jan Ewangelista i św. Maria Magdalena z początku XVI w.
4. Gotyckie siedziska (sedilia) dla celebransa i asysty w pd. ścianie prezbiterium przy głównym ołtarzu ozdobione ocalałymi malowidłami z końca XIII w.
5. Gwiaździste sklepienie z żebrem przewodnim w prezbiterium.
6. Granitowa kropielnica (pod chórem muzycznym).
7. Kamienne zworniki z 2 poł. XIII w. wmurowane w ściany przedsionka i kapitularza wzięte z oryginalnego sklepienia w prezbiterium i transepcie.
8. Pozostałości gotyckiej polichromii z 2 poł. XIV w. na pierwszym od głównego wejścia lewym filarze międzynawowym (Chrystus przywiązany do słupa i fragment św. Katarzyny) i wnętrze siedzisk w prezbiterium.
9. Późnogotycka rzeźba Chrystusa dźwigającego krzyż z przeł. XVI/XVII w. w kaplicy Krzyża Świętego (pn. część transeptu).
10. Płyta nagrobna kanonika chełmińskiego Grzegorza Weidenera (†1559) na pd. ścianie transeptu (kaplica bł. Juty). W konkatedrze w różnych miejscach są jeszcze 4 inne płyty i epitafia z zatartym tekstem oraz płaskorzeźbami.

Sztukę renesansu (XVI i XVII w.) pokazują:

1. Stalle fundowane w 1519 przez bpa Jana Konopackiego, przekształcone w początku XVII w., z fragmentami późnogotyckimi – stoją w prezbiterium i transepcie.
2. Nagrobek bpa Piotra Kostki (†1595) z arkadową wnęką mieszczącą leżącą postać zmarłego i medalion Matki Boskiej z Dzieciątkiem przy pn. ścianie prezbiterium. Niżej na cokole tablice z inskrypcjami, powyżej arkady herb rodowy Dąbrowa. Po bokach arkady i wyżej na czterech poziomach stoją rzeźby przedstawiające cnoty: sprawiedliwości, roztropności, umiarkowania, męstwa i trzy cnoty kardynalne.
3. Ambona z 1604, fundacji bpa Wawrzyńca Gembickiego ustawiona w nawie głównej przy pierwszym filarze od strony prezbiterium, przekształcona w 1676. Jej korpus zdobią rzeźby Chrystusa Salwatora, czterech ewangelistów i czterech ojców kościoła (na parapecie schodów). Na baldachimie znajdują się rzeźby aniołów i w zwieńczeniu późnogotycka figura Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI w.

Sztukę baroku (XVII – XVIII w.) przedstawiają:

1. Ołtarz główny z ok. 1650 według projektu G. B. Ghisleniego, fundacji bpa Andrzeja Leszczyńskiego w prezbiterium, trójdzielny, w części środkowej płaskorzeźba Trójcy Świętej zwykle zasłonięta obrazem na zasuwie o tej samej tematyce, w bocznych polach rzeźby śś. Piotra i Andrzeja, powyżej rzeźby śś. Wojciecha i Stanisława w towarzystwie czterech aniołów. Między nimi znajduje się owalny obraz ze sceną Wniebowzięcia NMP, a ołtarz wieńczy figura św. Jerzego walczącego ze smokiem.
2. Obraz Zdjęcie z Krzyża wg Petera Paula Rubensa (kopia na podstawie grafiki) z ok. poł. XVII w., znajduje się w centrum ołtarza św. Franciszka w nawie pd. przy wejściu do kaplicy bł. Juty. Ołtarz uzupełniają rzeźby śś. Mikołaja i Sebastiana, wyżej śś. Jana Ewangelisty i Macieja lub Mateusza oraz Chrystusa Ukrzyżowanego. W niszy ołtarzowej mensy znajduje się późnogotycka płaskorzeźba ze sceną Złożenia do grobu z przeł. XV/XVI w.
3. Ołtarz Św. Krzyża z 1744 wg projektu Giovanniego Battisty Cocchiego z częściowym wykorzystaniem poprzedniego głównego ołtarza z pocz. XVII w. fundacji bpa Wawrzyńca Gembickiego ze zwieńczeniem w formie korony, podtrzymywanej przez anioły. Znajduje się w pn. części transeptu, jest marmurowy, w środkowym polu mieści grupę Ukrzyżowania z 1744 w otoczeniu dwóch par kolumn oraz dwóch figur aniołów. Antependium zawiera drewnianą płaskorzeźbę z Chustą św. Weroniki.
4. Ołtarz z obrazem przedstawiającym Chrystusa Zmartwychwstałego i bł. Jutę, przypisywanym T. Kuntze z 1739 w pd. części transeptu (kaplica bł. Juty). Po bokach stoją drewniane figury śś. Andrzeja i Jana Nepomucena, nad obrazem herb Junosza, Duch Święty w postaci gołębicy i wyżej pelikan karmiący pisklęta.
5. Ołtarz z czarnego marmuru z poł. XVIII w. poświęcony bł. ks. Stefanowi Wincentemu Frelichowskiemu, znajduje się w pd. nawie we wnęce po zamurowanym gotyckim portalu, łączącym dawniej katedrę z budynkiem kapituły. W środkowym polu umieszczono współczesny obraz stojącej postaci księdza dzieło artysty malarza Andrzeja Warszyckiego z Torunia, nad nim mały obraz Matki Boskiej Niepokalanej.
6. Ołtarz św. Walentego z obrazem patrona z 1777 przy pierwszym filarze od południa.
7. Ołtarz z obrazem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i symbolem Ducha Świętego z wachlarzem promieni powyżej przy pierwszym filarze od północy.
8. Ołtarz Przemienienia Pańskiego z obrazem MB z Dzieciątkiem z 1777 przy drugim filarze od południa.
9. Ołtarz św. Anny Samotrzeciej przy drugim od północy filarze międzynawowym, rokokowy z końca XVIII w. z obrazem patronki w centralnym polu (św. Anna z Dzieciątkiem na kolanach i Matką Boską u boku – wszystkie postacie z metalowymi koronami), zasłonięty zwykle drugim Najświętszego Serca Pana Jezusa i obrazem św. Ignacego Loyoli powyżej oraz figurami św. Jakuba Starszego i nieznanego świętego.
10. Ołtarz św. Huberta w nawie pn. przy kaplicy Św. Krzyża z obrazem patrona w środkowym polu, barokowy z 1. poł. XVII w., ale obecnie jest tam współczesny obraz św. Maksymiliana Kolbe. W dolnej kondygnacji stoją rzeźby śś. Wojciecha i Stanisława, a w górnej św. Barbary i nieznanej świętej oraz w zwieńczeniu figura Chrystusa Zmartwychwstałego. W antependium ołtarza jest płaskorzeźba Chrystusa niosącego krzyż i postać św. Weroniki z pocz. XVII w.
11. Ołtarz Matki Boskiej Bolesnej w nawie pn., rokokowy z 1 poł. XVIII w. z obrazem patronki w polu środkowym w typie MB Chełmińskiej, częściowo przysłonięty srebrną sukienką z rzeźbami śś. Franciszka Ksawerego, Ignacego Loyoli, Józefa i Kazimierza Królewicza, puttami i Okiem Opatrzności w zwieńczeniu, a pod nim jest obraz śś. Kryspina i Kryspiniana z 2 poł. XVIII w.
12. Rokokowa chrzcielnica z 2 poł. XVIII w. z baldachimem i zapleckiem, a na nim obraz Chrztu Chrystusa w Jordanie. Zwykle jest umieszczona w kaplicy bł. Juty (pd. część transeptu), ale okresowo stoi pod łukiem tęczowym przy narożniku prezbiterium i transeptu.
13. Przerobiony na kapę czaprak z konia wielkiego wezyra Kara Mustafy zdobyty podczas odsieczy wiedeńskiej, podarowany przez Jana III Sobieskiego.
14. Kamienny portal obramowany parą toskańskich kolumn z 1783 w przejściu z prezbiterium do przedsionka zakrystii.
15. Herb biskupstwa chełmińskiego z dwukolorowych płytek marmurowych w posadce kaplicy Świętego Krzyża (pn. ramię transeptu)
16. Kute kraty z obu naw bocznych do kaplic transeptu z herbami biskupstwa chełmińskiego (pn. – 1744) i Junosza (pd. – poł. XVIII w.) oraz inna w wejściu z przedsionka zakrystii na pietro
17. Murowany piec w narożniku przedsionka zakrystii z poł. XVIII w.
18. Zdobione kominki w obu pomieszczeniach dawnego kapitularza z 1756.
19. Wielkoformatowe obrazy z XVIII w. w obu bocznych nawach o tematach: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Adoracja Dzieciątka, Ofiarowanie w świątyni, Chrystus nauczający w świątyni, Modlitwa na Górze Oliwnej, Naigrawanie, Biczowanie, św. Weronika. NMP Niepokalanie Poczęta.
20. Rzeźby nieznanych biskupów w tym dwie w nawie głównej przy pierwszym filarze oraz rzeźba św. Sebastiana wszystkie z XVIII w.
21. Na ścianach prezbiterium, transeptu, naw bocznych i na filarach międzynawowych wiszą liczne płyty nagrobne i epitafia bp-ów chełmińskich: Andrzeja Ignacego Baiera (†1785), Kacpra Działyńskiego (†1645), Adama Kosa (†1661), Macieja Bystrama (†1676), Kazimierza Jana Opalińskiego (†1693), Kazimierza Jana Szczuki (†1694), Tomasza Bogoria Skotnickiego (†1700), Seweryna Kazimierza Szczuki (†1727), Franciszka Ignacego Wysockiego (†1728), Tomasza Franciszka Czapskiego (†1733), Fabiana Franciszka Pląskowskiego (†1766), Iwona Onufrego Rogowskiego (†1806), innych osób duchownych: Augustyna Tadeusza Kilińskiego (†1751), Wojciecha Krzywkowskiego (†1662), Jana Leopolda Strzesza (†1678), Sebastiana Jana Nyczkowskiego (†1713), Sebastiana Gierłowskiego (†1723), Floriana Waliszewskiego (†1732), Wawrzyńca Dadźbóg Żmijewskiego (†1762), Józefa Junoszy Łempickiego (†1772), Wojciecha Mikołajewskiego (†1799) oraz jedynej osoby świeckich podkomorzego pomorskiego Krzysztofa Bąkowskiego (†1653).

Inne ciekawostki

1. meluzyna czyli dawny świecznik w formie drewnianej głowy jelenia z oryginalnym porożem zwisający w zachodnim przęśle nawy głównej.
2. epitafium oraz obraz bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w ołtarzu pd. nawy.
3. współczesna tablica ku pamięci kardynała Stanisława Hozjusza na ścianie pd. nawy.
4. rzeźba św. Wojciecha we wnęce pn. wieży w zachodniej fasadzie.
5. żelazny reper (geodezyjny punkt wysokościowy) wmurowany w zachodnią fasadę, dawniej służył głównie geodetom i artylerzystom.

Kościół filialny św. Mikołaja gotycki z końca XIII w., jako farny wymieniony już w 1248, przebudowany pod koniec XV w. w wyniku zniszczeń podczas wojny w 1422, rozbudowany w poł. XIX w. po przejęciu przez ewangelików i w ich posiadaniu do 1945, później szkolny i filialny do dziś. Obiekt jest gotycki, orientowany, murowany z cegły z użyciem kamieni polnych w dolnych partiach, a w poł. XIX w. rozbudowany o fragmenty neogotyckie: kruchtę zachodnią, ostatnią kondygnację wieży, transept dobudowany z obu stron do drugiego przęsła prezbiterium i górną część wschodniego szczytu. Trzynawowy korpus obejmuje wieżę i łączy się z prostokątnym prezbiterium o szerokości głównej nawy. W dolnej części pd. skrzydła transeptu mieści się zakrystia, a górne fragmenty obu skrzydeł przeznaczono na empory, do których prowadziły wieloboczne klatki schodowe widoczne z obu stron na styku transeptu i naw. Sklepienie krzyżowo – żebrowe znajduje się tylko w prezbiterium, a nawy kryje neogotycki strop belkowy. Wnętrze świątyni jest otynkowane za wyjątkiem ścian prezbiterium. Od północy do bocznej nawy i od zachodu z kruchty prowadzą gotyckie portale, a przyziemie wieży  z nawami i nawa główna z bocznymi łączą się ostrołukowymi arkadami. Manierystyczny ołtarz główny z 1612 w środkowej części przechowuje obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (pierwotnie był tam Pokłon Trzech Króli), po bokach rzeźby śś, Piotra i Pawła, wyżej przeźrocze z krucyfiksem, a w zwieńczeniu Oko Opatrzności, dwa anioły i figura św. Michała Archanioła w najwyższym punkcie. W predelli ołtarza znajduje się obraz Ostatniej Wieczerzy i scena Umycia nóg Chrystusa przez św. Marię Magdalenę.

W transepcie i przy międzynawowych filarach stoi 6 ołtarzy późnobarokowych, rokokowych i z XIX w. w większości przeniesionych z dawnej katedry. Obraz Pokłon Trzech Króli malowany przez Lukę Giordano na przeł. XVII i XVIII w. obecnie wisi na ścianie (do 1969 zajmował środkowe pole w głównym ołtarzu). Wyposażenie wnętrza uzupełniają dwie marmurowe płyty nagrobne z inskrypcjami Katarzyny Bagniewskiej (†1696) i Marcina Bagniewskiego (†1718).

Fragment muru z kamienia i cegły oraz brama (XVI w.) zwieńczona krenelażem z XIX w. prowadząca na dawny dziedziniec gospodarczy plebanii, a obok stoi gotycka kolumna granitowa, pochodząca z dawnego kapitularza.

Wieża ciśnień (ul. Ignacego Paderewskiego) neogotycka z pocz. XX w.

Kaplice grobowe rodzin Zawiszów Czarnych (neobarokowa) z Warszewic i Kalksteinów (klasycystyczna) z Pluskowęsów z XIX w. na starym cmentarzu.

Makieta Chełmży, ul. Łazienna  (odlew żelazny) przedstawia zarys średniowiecznych murów, trzech bram wjazdowych, kilka ulic i położenie trzech kościołów: katedry Świętej Trójcy, św. Mikołaja i św. Jerzego. Obok znajdują się naturalnej wielkości wyobrażenia dwóch postaci: bpa Heidenryka i bł. Juty.

Kamienica przy ul. Chełmińskiej 5

Tablica i płaskorzeźba ku pamięci bł. ks. Stefana Wincenta Frelichowskiego tutaj  urodzonego oraz mieszkającego do 1931 r. Zmarł w opinii świętości w 1945 r. w obozie koncentracyjnym w Dachau, gdzie pomoc potrzebującym i chorym. Został ogłoszony błogosławionym 7 czerwca 1999 r. przez papieża Jana Pawła II podczas uroczystości w Toruniu.

Bielczyny

Książę Konrad Mazowiecki w 1222 przekazał zniszczony gród Belz (Bielczyny) misyjnemu biskupowi pruskiemu Chrystianowi, na którym w 1256 osiedliła się Juta (1220-1260) wdowa po zmarłym w Ziemi Świętej rycerzu z rodu Sangerhausen. Przyjazdowi Juty z Turyngii w okolice Chełmży sprzyjał krewny jej męża nowo obrany wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego Anno von Sangerhausen oraz bp chełmiński Heidenryk, który 5 lat wcześniej przeniósł tu z Chełmna siedzibę diecezji i rozpoczął budowę katedry. Juta wsławiła się niesieniem pomocy dla chorych, biednych i opuszczonych. Po śmierci w 1260 w opinii świętości została pochowana w południowym skrzydle transeptu nieukończonej jeszcze katedry w Chełmży i bp Heidenryk rozpoczął starania o beatyfikację.  Kult Juty istniał i rozwijał się do końca średniowiecza, zanikł w okresie Reformacji, a w XVII w. za sprawą bpa Jana Leskiego odrodził się. Wtedy powstała pierwsza drewniana kaplica w Bielczynach, a biskupi dekret z 1637 potwierdził jej lokalne znaczenie dla Kościoła i pobudził upadający ruch pielgrzymkowy do miejsc związanych z bł. Jutą (Chełmża i Bielczyny). Do I rozbioru Polski w 1772 folwark Bielczyny należały do kapituły chełmińskiej, przez następne 14 lat do pruskiej domeny królewskiej, a od 1786 do aktualnych właścicieli majątku w pobliskim Gołuchowie. W 1937 w miejscu znacznie zniszczonej kaplicy została zbudowana nowa, murowana, wewnątrz ozdobiona przez Ignacego Zelka czterema płaskorzeźbami. W 1985 znalazła się wewnątrz nowego kościółka, stanowiąc tło dla posoborowego ołtarza z witrażami, nawiązującymi do życia i działalności Juty: Widzenie Chrystusa Zmartwychwstałego przez bł. Jutę i  bł. Juta kroczy po tafli jeziora w drodze do Chełmży.